“Ga eerst ontdekken wat je al op een formatieve manier doet”

Het Bonhoeffer College locatie Geessinkweg in Enschede is een kleine locatie met ongeveer 400 leerlingen. Het biedt vmbo-t, vmbo-gt en vakhavo aan. Sinds 2010 werkt leraar Nederlands Moniek op deze school, schoolleider Sjabbo begon er in 2018. Sjabbo: “Het eerste jaar zette ik het team op de locatie bij elkaar en zijn we gaan dromen over onze ideale school in 2025. We wilden onderzoeken of we onze leerlingen nog wel het goede onderwijs bieden.” Tijdens deze bijeenkomst kwamen verschillende manieren van onderwijs naar voren, zoals het aanvullen van het mentoraat met coaching, het invoeren van een flexibel rooster, projectmatig onderwijs en het blijven uitdagen van de goede mavoleerling. “We hoopten op meer eigenaarschap bij de leerling en betere aansluiting bij de leerling van nu. Gaandeweg bleek het handelen binnen een formatieve cultuur passend voor onze locatie”, aldus Sjabbo.

De eerste stappen binnen het ontwikkeltraject

Door het onderwijs op een formatieve wijze aan te pakken willen ze dat leerlingen meer eigenaarschap over hun leerproces krijgen. Kartrekker Moniek: “In een werkgroep van vijf collega’s onderzochten we wat voor ons de beste aanpak was.” Eenmaal op gang nam de werkgroep anderhalf jaar deel aan het Schoolontwikkelingstraject van Voortgezet Leren. Sjabbo: “Moniek nam als kartrekker met name de theoretische onderbouwing op zich.” Ook andere werkgroepleden namen hun kennis en ervaring mee uit andere locaties. Binnen het ontwikkeltraject van Voortgezet Leren deelden ze kennis met de vijf andere deelnemende scholen.

Versterken van een formatieve cultuur

Eerst brachten ze in de werkgroep in kaart wat ze wilden bereiken met de schoolontwikkeling. Het plan werd al vrij snel duidelijk. Sjabbo: “Mijn ervaring is dat leraren in de weerstand gaan als je met ‘iets nieuws’ wil beginnen. Vandaar dat we eerst gingen kijken wat er al in de school aanwezig was, voordat we zijn gestart. Goed stilstaan bij de beginsituatie, gaf ons een vliegende start voor de rest van de schoolontwikkeling.” De werkgroep kwam met het idee om in te zetten op het versterken van een formatieve cultuur. “Leraren gaven aan waar en op welke manier ze stappen wilden nemen om beter aan te sluiten bij de leerling. We ontdekten dat veel van wat we op school deden met een formatieve cultuur te maken had, dus zijn we daar op gaan inzetten”, vult Moniek aan.

Beginsituatie analyseren

Tijdens studiedagen deed de werkgroep een nulmeting met een enquête onder alle leraren en voerden ze groepsgesprekken naar aanleiding van de resultaten. Sjabbo: “We waren benieuwd wat collega’s verstonden onder een formatieve cultuur en hoe ver ze waren in de praktische uitvoering.” Moniek: “Opvallend was dat wat collega’s al deden op formatief gebied niet als ‘formatief’ benoemden. Zoals het voor hun vanzelfsprekende gebruik van bijvoorbeeld wisbordjes, quizvragen en LessonUp. De te nemen stap werd: het bewust inzetten.”

Van onbewust bekwaam naar bewust bekwaam

De werkgroep formuleerde het doel: ‘Aan het eind van het schooljaar 22/23 heeft 85% van alle leraren inzicht gekregen in hun formatief handelen, aan de hand van een nulmeting die zij bij zichzelf toepassen.’ Het ‘van elkaar leren’ is een manier om formatief handelen binnen de vaklessen bewuster in te zetten. Moniek: “We hebben collega’s gestimuleerd om het met elkaar te hebben over wat ze doen in de les. We hebben namelijk allemaal zo onze formatieve trucjes. Zo zijn de meeste leraren de afgelopen tijd van onbewust bekwaam naar bewust bekwaam gegaan. Ook heeft elke leraar een concreet doel gesteld om zichzelf verder te ontwikkelen op gebied van formatief handelen.”

Collega’s meenemen in het proces

Een ander doel van de werkgroep was: ‘Gedurende het schooljaar nemen we alle collega’s minimaal één keer per twee maanden mee in het ontwikkelproces naar een formatieve cultuur.’ Dit gebeurt tijdens studiedagen, teamvergaderingen, dialogen in de lerarenkamer en door middel van het weeknieuws. Moniek: “Door het thema vaak te benoemen houd je scherp bij alle collega’s. En net als hoe we op een formatieve manier omgaan met de voortgang van leerlingen in de les, kijken we naar de ontwikkeling van onszelf en elkaar. Iedereen maakt individuele stapjes”. Sjabbo houdt de locatiedirectie regelmatig op de hoogte. Moniek: “Sjabbo neemt actief deel aan de werkgroep, hij staat erachter en zit er middenin. Dat werkt positief naar het hele team.”

Eigen invloed van leerlingen

Moniek: “Vorig jaar ging het vooral om bewustwording, dit jaar willen we meer verdieping in de formatieve cultuur brengen.” Sjabbo: “Voor de leerlingen doen we dat door implementatie van formatieve werkvormen in vaklessen en de leerlingbegeleiding met behulp van coaching en driehoeksgesprekken. Met de leerlingen wordt vaker het gesprek gevoerd over hun status quo en hoe ze hun leerdoelen willen behalen. Moniek: “Nu is duidelijk dat hun eigen invloed en mening belangrijk is.” Sjabbo: “We zijn dit jaar met Catwise gestart, een tool waarbij leraren feedback geven aan de leerling en de leerling vanuit de feedback plannen van aanpak maakt. De werkwijze wordt gewaardeerd door de leerlingen en ouders. Vooral dat ze van elke leraar persoonlijke feedback krijgen, ervaren de leerlingen over het algemeen als zeer positief.”

Professioneel ontwikkelen

Verdieping in de formatieve cultuur bij leraren wakkert de schoolleiding aan door middel van ontwikkelgesprekken. Sjabbo: “De locatiedirecteur en ik nemen de ontwikkeling van ons personeel heel serieus. Als ik een leraar vraag: ‘Waar sta je over vijf jaar?’, vindt niet iedereen dit makkelijk om te beantwoorden. Eenmaal aan het idee gewend, hebben ze wel zin om met hun professionele ontwikkeling aan de slag te gaan.” Wie eraan toe is, krijgt tijd en mogelijkheden om bijvoorbeeld een cursus, master of eerstegraadsopleiding te doen.

Tijd investeren in formatief werken

De dinsdagmiddag is, in plaats van een ‘standaard’ vergadermiddag, een georganiseerde ontwikkelmiddag geworden waarin de leraren met elkaar iets kunnen ondernemen op, onder andere, formatief gebied. Bijvoorbeeld samen met de werkgroep stappen zetten in de transitie. Zo hebben de leraren eigenaarschap over hun eigen ontwikkeling. En dat zorgt er weer voor dat leraren eigenaarschap bij leerlingen beter kunnen stimuleren. Ook vergaderingen met het hele team vinden op dinsdagmiddag plaats. Onderwijsontwikkelingen worden hierin onder meer formatief benaderd. Hiernaast hebben twee leraren een professionele leergemeenschap opgezet waarin leraren van elkaar kunnen leren zonder de aanwezigheid van een schoolleider. Sjabbo: “We hebben nog wel een paar jaar nodig voordat je echt mag spreken over een formatieve cultuur, maar we zijn wel over de helft. Het eindpunt is dat je het woord niet gebruikt maar het altijd doet, als ‘way of life’.