‘Wij willen de héle ontwikkeling toetsen’

‘Sport en voeding’ was lastig én leerzaam, zegt Lena (18). Vorig jaar deed zij havo-examen bij Vrijeschool Parkstad in Heerlen, met onder meer biologie en scheikunde in haar pakket. Die vakken doen allebei mee aan ‘Sport en voeding’, een vakoverstijgend PTA-onderdeel over energiegebruik in het menselijk lichaam bij sportprestaties. Naast gezamenlijke opdrachten zoals het maken van een poster over de spijsvertering, doen leerlingen practica voor de vakken die zij in hun pakket hebben en schrijven daarbij individueel een inleiding. Zo onderzocht Lena de optimale pH waarde en temperatuur waarbij speekselenzymen werken (voor scheikunde) en het verband tussen kniehoek en spronghoogte (voor scheikunde en biologie). Ook rekende ze aan de onderzoeksresultaten (voor wiskunde). Het resulteerde in een verslag voor haar biologieportfolio (onderdeel van het PTA) en losse PTA-cijfers voor scheikunde en wiskunde.

Hoofd, hart, handen

De brede opzet van ‘Sport en voeding’ past goed bij de onderwijsvisie van Vrijeschool Parkstad, zegt procesbegeleider bovenbouw en biologiedocent Heike Conrad. “Vrijeschoolonderwijs is hoofd-, hart- en handenonderwijs. Ons ideaal is dat leerlingen zich als heel mens ontwikkelen. Dan wil je ook de héle ontwikkeling van de leerling toetsen, niet alleen kennis. In het schoolexamen kan dat.”

Lena heeft dat als prettig ervaren: “Ik ben sterk in schrijven en in het uitvoeren van practica; toetsen maken vond ik altijd lastiger. Voor mij was het dus fijn dat toetsen in het schoolexamen afgewisseld werden met opdrachten. Ook vond ik de combinatie van biologie en scheikunde in ‘Sport en voeding’ fijn. Door de overeenkomsten tussen de vakken kon ik de stof beter onthouden en begrijpen en was het makkelijker om verbanden te leggen die ik bij latere toetsen kon terughalen.” 

Thematisch werken

Een thematische invulling van het schoolexamen ligt op Vrijeschool Parkstad voor de hand omdat thematisch werken hier als rode draad door het onderwijs loopt. Elk leerjaar heeft een thema: in vwo 6 is dat bijvoorbeeld ‘ik zie rond in de wereld’. Dat jaarthema wordt uitgewerkt in kleinere kwartaalthema’s waar leerlingen in periodes van drie weken en in vaklessen aan werken. Vakdocenten schrijven hun leerstof grotendeels zelf en ‘hangen deze in het thema’ voor zover het vak en de stof zich daartoe lenen. Daarbij hebben ze veel vrijheid, zegt Heike, die de vormgeving van het onderwijs in de bovenbouw begeleidt. “In het vrijeschoolonderwijs is het belangrijk dat je als docent een eigen kleur geeft aan het onderwijs. Je laat je persoonlijkheid terugkomen in je werk, anders kun je niet met passie lesgeven.”

Zorg voor sterke dragers

In lijn hiermee kunnen bovenbouwdocenten ook zelf kiezen of ze in hun PTA aanhaken bij andere vakken. Wel stimuleert Heike in haar rol van procesbegeleider voortdurend het gesprek over het schoolexamen. “Dat is meteen een tip voor andere scholen die de eigen invulling van hun schoolexamen willen versterken: zorg voor een paar sterke dragers. Het is een groeiproces: je moet het idee loslaten dat je het in één keer perfect kunt neerzetten. Met ‘Sport en voeding’ ben ik zelf drie jaar geleden begonnen bij biologie; vorig jaar heeft scheikunde zich aangesloten en dit jaar is wiskunde aangehaakt. Na drie jaar begint het te lijken op wat ik voor ogen had.” 

Overweeg portfolio’s

‘Klaar’ is de invulling van het schoolexamen op Vrijeschool Parkstad dus allerminst. “Als school bestaan we pas zeven jaar, alles is nog in ontwikkeling”, zegt Heike. “Ons doel is om bij alle vakken de hele ontwikkeling van de leerling te beoordelen. Dat is knap lastig, maar we zetten stappen. ‘Sport en voeding’ is niet meer het enige brede PTA-onderdeel. Er is bijvoorbeeld ook een samenwerking tussen biologie en kunst in ontwikkeling, Bio-art. En inmiddels werken naast biologie ook geschiedenis en Duits in hun PTA met een portfolio waarin leerlingen werk verzamelen waar zij feedback op krijgen. Een portfolio is een mooie manier om ontwikkeling zichtbaar te maken, ook voor leerlingen zelf. In het eindgesprek merk ik vaak dat leerlingen vooral zien hoe ‘slecht’ hun werk in het begin was. Terwijl ik zeg: kijk eens hoe goed je bent geworden!”

Weeg ontwikkeling mee

Een portfolio wordt tot nu toe afgesloten met een of meer eindopdrachten voor een PTA-cijfer. Liever zou de school echter het hele portfolio laten meewegen in het eindcijfer, om recht te doen aan het belang dat de school aan ontwikkeling hecht. De wettelijke mogelijkheden worden momenteel onderzocht, zegt Heike. “Sinds dit jaar staan de portfolio’s in de vierde klas wel als handelingsdeel in het PTA. Dit maakt het makkelijker om het in het tweede jaar te laten meewegen in het eindcijfer, omdat het dan gaat om het vervolmaken van het portfolio.” 

SE-CE-verschillen

Voor Vrijeschool Parkstad is het schoolexamen dé gelegenheid om het uitgesproken karakter van het onderwijs in de afsluiting te laten terugkomen. Wel merkt de school dat de cijfers voor het schoolexamen en het centraal examen daardoor uiteenlopen. “Bij ons doen leerlingen in het onderwijs veel taalrijke opdrachten, dus scoren ze ook hoog op schrijfopdrachten in het schoolexamen”, zegt Heike. “Verder zijn ze heel mondig, dus voor PTA-onderdelen waarbij ze ideeën moeten verwoorden of verbeelden, scoren ze gemiddeld hoger dan in het centraal examen, waar het vaak om het uit je hoofd leren van feiten gaat. Dat is ook wel logisch. Gelukkig is het verschil tussen het gemiddelde CE-SE-cijfer in het inspectietoezicht geen criterium meer. En stiekem hopen wij dat de vorm van het centraal examen nog eens gaat veranderen.”

Begin simpel

Kun je als docent of sectie ook een eigen invulling geven aan het PTA voor jouw vak als de rest van de school daar nog niet zo mee bezig is? Heike: “Dan zou ik doen wat ik nieuwe collega’s adviseer: begin simpel en ga daarop voortbouwen. Kijk op andere scholen, lees literatuur. Boeken die ons hebben geholpen, zijn bijvoorbeeld ‘Grit’ van Angela Duckworth, ‘Mindset’ van Carol Dweck, ‘Visible learning feedback’ van Hattie & Clarke en het boek van Gert Biesta: ‘Goed onderwijs en de cultuur van het meten’. Wat je doet, zal niet in één keer perfect zijn; er zullen dingen tegenzitten. Val dan niet terug in het oude, maar geloof in je visie en zoek een oplossing die daarbij past. Zo merkten wij dat feedback geven op portfolio-opdrachten docenten heel veel tijd kost. In plaats van met portfolio’s te stoppen, laten we leerlingen nu elkaar feedback geven. Daar leren ze veel van en het geeft ons tijd voor begeleiding en voor de feedback op eindopdrachten.”