Op het Montessori College Arnhem was keuzevrijheid op de havo al deels ingebouwd. In de onderbouw via keuze-elementen en in leerjaar drie via keuzewerktijd. In de havo-bovenbouw werden echter alleen reguliere lessen gegeven. Tijd om daar ook keuzevrijheid te bieden, vonden ze op de school. Keuzevrijheid sluit immers aan op de filosofische gedachte van montessori. De school voerde enerzijds docentgestuurde instructielessen in, en anderzijds vraaggestuurde begeleidingslessen vanuit de leerling. In deze laatste lessen zijn leerlingen zelfstandig bezig met de leerstof en is een docent aanwezig voor vragen.
Wisselingen in schoolleiding
Rogier is vanaf het begin betrokken bij het proces: “Het idee zat al in het schoolplan 2016-2020. In het begin van die jaren hadden we veel wisselingen in de schoolleiding, waardoor het niet goed van de grond kwam.”
Suzanne startte in 2018 als docent Nederlands op het Montessori College Arnhem. Zij werd het jaar erop afdelingsleider voor de havo-bovenbouw: “Het jaar als docent was goed voor mij om de cultuur van het team te leren kennen. Tegelijkertijd kon ik mijn onbevangenheid houden. Deze combinatie kwam later goed van pas.”
In schooljaar 2020-2021 wilde de school de instructie- en begeleidingslessen in havo 4 invoeren. De school was toen al enkele jaren bezig met het uitdenken. Rogier: “We hadden alles met collega’s goed doorbesproken en roostertechnisch zat het goed in elkaar.” Suzanne: “Ik heb op een gegeven moment gezegd ‘nu gaan we het doen’. Dat het midden in de coronaperiode was, zag ik juist als een kans. Leerlingen hadden dat jaar immers wat extra’s nodig.” Echter volgde een lockdown, waardoor de uitvoering een jaar werd opgeschort.
Pauzeknop
De school besloot het jaar erop (2021-2022) met dezelfde leerlingen, inmiddels havo 5, opnieuw te starten. In de basis ging dit goed, maar toch vond een deel van de leraren en leerlingen het spannend. Richting de kerstvakantie had het team een interne meeting waarin alles op tafel werd gelegd en ze besloten de pauzeknop in te drukken. Suzanne: “Havo 5 ging toen richting de eindexamens. Het was niet zo dat het niet goed ging, maar er was meer nodig. Dat was het punt waarop we zeiden, we moeten bijstellen, en dat mag. Het is niet stoppen, het is een moment om van te leren en met elkaar te kijken wat we anders moeten doen.”
Rogier vertelt dat ze achteraf gezien te veel vertrouwen hadden in de eerste groep leerlingen. “We dachten automatisch ‘leerlingen kunnen dit wel’. We zijn voorbijgelopen aan het feit dat een leerling al sinds groep 1 is gewend dat een docent alles bepaalt. Maar we hadden wel nog steeds hetzelfde doel voor ogen. Namelijk meer zelfstandigheid bij onze leerlingen volgens de filosofie van het Montessori-onderwijs, waarbij we veronderstellen dat leerlingen meer gemotiveerd zijn als ze zelf keuzes maken, volgens de driehoek van Deci & Ryan.”
We dachten automatisch ‘leerlingen kunnen dit wel’. We zijn voorbijgelopen aan het feit dat een leerling al sinds groep 1 is gewend dat een docent alles bepaalt
Nieuwe start
De school besloot toen om weer vanaf havo 4 te beginnen. Daarmee begonnen ze al aan het einde van het schooljaar 2021-2022. Ze namen leerlingen alvast mee in wat er van hen werd verwacht. Zo werd in mentorlessen ingegaan op wat voor vragen leerlingen kunnen stellen in begeleidingslessen. Op die manier konden ze vanaf het nieuwe schooljaar (2022-2023) gelijk starten. Suzanne: “We merkten dat het toen meer vanzelfsprekend was. We bleven met elkaar in gesprek: wat zien we? Hoe sturen we de leerling beter aan? Een expert vanuit Voortgezet Leren kwam om het proces te begeleiden. Hij observeerde de lessen. Hij zag dat steeds meer dezelfde structuur werd gehanteerd in de begeleidingslessen, dat was goed. Onderwerp van gesprek bleef hoeveel vrijheid we de leerlingen geven. Wanneer perk je in? Waar leg je de lat?”
Leraren
Met de nieuwe lessen kregen leraren in plaats van twee reguliere lessen, nog maar één instructieles. Rogier vertelt: “Collega’s voelen zich verantwoordelijk voor de resultaten van leerlingen, dat koppelen ze aan hoeveel ze uitleggen. Maar dan ga je voorbij aan hoe leerlingen leren. Dat gesprek hebben we veel gevoerd. Leraren hebben een training gehad in didactisch coachen. Zo werd de begeleiding eenduidiger. We zien terug dat leerlingen geconcentreerder werken en dat de resultaten op niveau zijn.” Suzanne vult aan: “Wat ook speelt is dat je leerlingen minder ziet, omdat zij begeleidingslessen kiezen van andere vakken. Hoe houd je de voortgang van een leerling dan bij? Dat zijn vraagstukken. Het is een enorme professionaliseringsslag die je samen doormaakt.”
Rol als afdelingsleider
Vanaf het begin heeft Suzanne het hele team erbij betrokken. Ze vond het belangrijk dat het idee van onderaf ontstond. Suzanne: “We waren continue met elkaar in gesprek, maar ik heb wel knopen doorgehakt. Soms zei ik: ‘we doen het zo’. Dat deed ik niet op basis van wat ik vond, maar op basis van luisteren en samenbrengen. We zaten in een verandering, dat was spannend maar we gingen niet terug.” Suzanne zorgde dat altijd de vertaalslag naar de praktijk werd gemaakt. “Hoe ga je als docent aan de slag met de nieuwe lessen? Wat mag je verwachten van een leerling? Grote inspiratie was onze zusterschool het Montessori College Nijmegen. Daar zijn we langs geweest en hebben we van geleerd.”
Havo 4 en 5 samen
Omdat de school klein is, is het uitdagend om genoeg keuzemogelijkheden in de begeleidingslessen te bieden. Het team besloot daarom om havo 4 en 5 samen te voegen in de begeleidingslessen. Suzanne: "Hierdoor kunnen we roostertechnisch meer vakken aanbieden. Maar je krijgt wel andere vraagstukken. Denk aan leerlingen die gaan versnellen. Zo’n groep heeft andere begeleiding nodig. Dat vraagt veel van leraren, want hoe zorg je dat elke leerling krijgt waar die behoefte aan heeft? Dit soort vraagstukken bespreken we in het team continue met elkaar.”
Vraagstukken bespreken we in het team continue met elkaar
Neem de tijd
Suzanne vertelt dat het de moeite waard is om een lange aanloop te nemen met een grote groep. “Ik vond het soms spannend om met het hele team te ontwikkelen. Twintig mensen is veel. Maar juist door de tijd te nemen, en elke keer stil te staan, werd het echt iets van iedereen. Dat is de grote winst. Iedereen stond er uiteindelijk achter. Met mitsen en maren, dat mag en dat blijft. We hebben het nu eigenlijk afgerond, maar het staat nog steeds op de agenda in ons teamoverleg. Dat is een tip. Blijf erover praten.” Rogier vult aan dat het belangrijk is om begrip te hebben dat niet iedereen 100% meegaat in een verandering. “Stimuleer de koplopers, maar omarm ook degenen die meer ondersteuning nodig hebben. Op sommige momenten hebben we ook tegen onze afdelingsleider gezegd dat we er niet klaar voor waren. Dat moet ook gezegd kunnen worden en daar werd ook naar geluisterd.”
Jadé, leerling havo 5, heeft vanaf havo 4 instructie- en begeleidingslessen. Zij vertelt hoe een begeleidingsles eruitziet en hoe zij zich erop voorbereidt: “Tijdens een begeleidingsles werk je aan je huiswerk. Een docent vraagt altijd: ‘Wat ga je deze les doen?’ Soms zetten docenten ideeën op het bord waar je aan kunt werken, zodat je wel een richting hebt als je het zelf niet zo goed weet. Als ik bezig ben met leren en er komt een vraag in me op, dan schrijf ik die gelijk op. In de eerstvolgende begeleidingsles stel ik die vraag dan.”